10 yıl evelsi Qırım işğal etilgeninden berli Rusiye yarımadanıñ etnik terkibini deñiştirmege ve ukrain ve qırımtatar cemiyetlerini bastırmağa tırışa, dep aytıla Rusiye tarafından Ukraina yarımadasınıñ qanunsız ilhaqınıñ on yıllığına bağışlanğan Amnesty International halqara uquq qoruyıcı teşkilâtınıñ yañı yayınında.
«Rusiye ukrain ve qırımtatar tilleriniñ tasil, kütleviy haber vastaları, milliy bayramlar ve ayatnıñ diger saalarında qullanılmasını sıñırlap ya da yasaqlap, em de Moskvanıñ qabul etkenine uymağan diniy ve medeniy adetlerni bastırıp, ukrain ve qırımtatar kimligini yoq etmege tırışa. O, ealini Qırımdan zorbalıqnen çıqardı ve anda Rusiye vatandaşlarını yerleştirdi», — dep bildirdi Amnesty Internationalniñ Ukraina boyunca tedqiqatçısı Patrik Tompson.
«Rusiye işğal etilgen topraqlarda rus olmağan kimliklerni bastırmaq ve yoq etmek tecribesini toqtatmalı ve halqara gumanitar uquq ve insan aqlarınıñ bozuluvını toqtatmalı».
MEDENİY ÖZGÜNLİK VE TİLNİÑ YOQ ETİLMESİ
Rusiye, yarımadada rus olmağan kimlikniñ yoq etilmesine doğrultılğan siyaset alıp barıp, Qırımnıñ işğalini ve qanunsız ilhaqını qanuniyleştirmege tırıştı.
İşğalden soñ Rusiye Qırımğa öz mektep programmasını kirsetti, buña qarşı çıqqan ocalar, talebeler ve ana-babalar qorqutıldı ve öldürüv ile tehdit etildiı. Aynı zamanda Rusiye akimiyeti ukrain tilinde tasilni sistematik şekilde yoq ete. Bu, söz serbestligi ve tınç toplaşuv, medeniy tedbirler ve diniy merasimler aqqınıñ bastırılması ile beraber, Rusiye qanunları ve ameliyatınıñ qanunsız qabul ettirüv vaziyetinde ola.
«Rusiyeniñ Qırımda insan aqlarını bozuvı sebebinden çoq yıl devamında telâş kötergdik. On yıl keçken soñ, Rusiye ukrain ve qırımtatar medeniyetleri ile beraber rus olmağan kimliklerni bastırmağa tırışqanı içün, yarımadağa yapqanına qıymet kese bilemiz. Telâşlı, bu, Rusiyeniñ işğal etken diger ukrain topraqları içün leyhası kibi körüne».
DİN SERBESTLİGİNİÑ SIÑIRLANMASI
Rusiye Qırımda din ve fikir serbestligini pek sıñırladı, şu cümleden, mahsus ayırılğan yerlerden tış ya da resmiy izin namaz qılmaq, dua etmek ya da diniy malümat tarqatmaqnı cinaiy ceza olaraq tanıtqan qanunnı tayin etti. «Forum 18» uquq qoruyıcı teşkilâtınıñ malümatına köre, 2023 senesine qadar vatandaşlarğa qarşı «qanunsız» missionerlik faaliyeti içün onlarnen memuriy dava açıldı ve 50-den ziyade insan bu «qanunsızlıqlar» içün büyük para cezalarını ödedi.
Qırımnıñ ekseriyeti qırımtatar olğan musulman ealisi sert basqılarğa oğradı. Rusiye qanun qoruyıcı organları Qırımnıñ camilerinde cuma namazlarını bir qaç kere toqtattılar, anda bulunğanlarnıñ pasportlarını teşkerdiler. Rusiye akimiyeti esasen qırımtatarlarğa ücüm etip, evlerde diniy edebiyatnı qıdıra edi. 100-den ziyade qırımlı musulman terrorizmde qabaatlanıp, Rusiyede 24 yılğa qadar apis cezasını aldı.
2017 senesi çeçek ayında Rusiye Yuqarı mahkemesi İyegova Şaatlarını «ekstremist» olaraq tanıp, bu dinni Rusiyede ve Rusiye tarafından işğal etilgen Qırımda yasaq etti, bundan soñ Qırımdaki 22 cemiyetniñ qayd etilmesi lâğu etildi, bu ise tahminen 8 000 din adamına tesir etti. Eñ azından 12 Qırımlı İyegova Şaatları diniy ve inanç serbestligi aqqını tınç şekilde qullanğanları içün altı yıldan ziyade apis cezasına mahküm etildi.
Kıyiv patriarhatınıñ Ukraina pravoslav kilsesi (2018 senesinden soñ — Ukraina pravoslav kilsesi) Rusiye qanunlarına köre diniy teşkilât olaraq ğayrıdan qayd etilmekten red etti. Bir qaç din adamı Rusiye pasportlarını almağa razı olmadı ve Qırımnı terk etmege mecbur oldı. İşğalniñ birinci yılı o, 46 kilsesinden 38-ni ğayıp etti, şimdi ise — episini. 2023 senesi quralayda de-fakto akimiyet onı Aqmescitteki kilseden qanunsız sürgün etti.
MEDİANIÑ FAALİYETİNİÑ SIÑIRLANMASI
Mustaqil matbuat vastaları ve jurnalistler işğalci akimiyet tarafından taqip etile. Bir qaç jurnalistni işğalniñ ilk künlerinde Ukraina tarafdarları olğan faallerge qarşı zorbalıq kampaniyası çerçivesinde Rusiyege qoltutqan arbiy taqımlar hırsızladı. 2014 senesi saban ayında ukrain tilinde yayınlanğan tele ve radio kanalları efirden çıqarıldı ve olarnıñ yerine Rusiye kütleviy haber vastaları keldi. İşğalden soñ Rusiye, Qırımda bütün kütleviy haber vastalarınıñ 10 ay içinde Rusiye qanunlarına köre ğayrıdan qayd etilmesini talap etti ve «provokatsiya areketlerinden» saqınmağa çağırğan edi.
Qırımtatar neşirleri ücümge oğradı: ATR ve diger meşur telekanallarnıñ qayd etilüvi red etildi. Amnesty International muarririyetiniñ müellifleri qırımtatar cemiyetine tesir etken bazı adiselerniñ aydınlatılmasına cevap olaraq, nüfuzlı şahıslardan telefon vastasınen resmiy olmağan tenbiyelevler alğanlarını bildirdiler. Neticede ATR qıtaiy Ukrainağa köçmege mecbur oldı ve Qırımğa yayınlav imkânından marum qaldı.
Qırımdan sürgün etilgen internet neşirlerine irişim Qırımda mahkeme qararı olmadan blok etildi. Rusiye, Qırımda ve işğal etken diger ukrain topraqlarında halqara gumanitar uquq ve insan aqlarınıñ bozuluvlarını deral toqtatmalı. Halqara uquq boyunca bütün cinayetler içün mesüliyetli olğan er kes adaletli mahkeme çerçivesinde mesüliyetke çekilmeli, bu cinayetlerniñ qurbanları ise aqiqat, adalet ve tazminat aqqlarını tolusınen yerine ketirmek imkânına malik olmalı.