• Юз минглаб озчиликни ташкил этган мусулмон эркаклар ва аёллар оммавий ички қийноққа солинган
• Миллионлаб мусулмонлар тизимлаштирилган оммавий кузатувга дучор бўлдилар
• Мусулмон этник халқлар диний урф-одатларидан, маданий урф-одатларидан ва ўз тилларидан воз кечишга мажбур бўлган
• Лагерда мажбурлаб сақланган 50 дан ортиқ собиқ маҳбуслар ичида булган шартлар, ички шароитлари ва уларга булган муомала туғрисида юракни эзадиган батафсил гувоҳлик берди
• Амнести Интернешинал кампанияси лагерларни ёпилишини талаб қилмоқда, ҳозирда ҳибсга олинган деб топилганлар ҳақида 60 дан ортиқ батафсил иш материаллари мавжуд.
Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном туманидаги уйғурлар, қозоқлар ва бошқа асосан мусулмон этник озчиликлар давлат томонидан уюштирилган оммавий қамоққа, қийноқ ва таъқибларга дуч келмоқдалар, бу инсониятга қарши жиноятдир, деди Амнести Интернешинал бугун янги ҳисобот ва кампанияни бошлаганда.
160 саҳифалик «Биз урушдаги душман каби»: Хитойнинг Шинжонда мусулмонларни оммавий равишда ҳибсга олиниши», қийноққа солиниши ва таъқиб қилиниши ҳисоботида Амнести Интернешинал ташкилотининг Инқирозга Қарши Чоралар гуруҳи 2017 йилдан бери Хитой расмийлари томонидан минтақадаги мусулмон этник гуруҳларнинг диний урф-одатлари, маданий урф-одатлари ва ўз тилларини тубдан йўқ қилиш учун, ҳаддан ташқари эхтремал чораларни қоллагани тўғрисида илгари ҳибсга олинганларнинг ўнлаб янги кўрсатмаларини эълон қилди.
«Терроризм» га қарши кураш ниқоби остида амалга оширилган ушбу жиноятлар этник уйғурлар, қозоқлар, ҳуйлар, қирғизлар, ўзбеклар ва тожикларга қарши қаратилган.
Хитой ҳукумати дунёдаги энг замонавий кузатув тизимларидан бирини ва бутун Шинжон бўйлаб юзлаб даҳшатли «таълим-тарбия» марказлари тармоғини — аслида, интернат лагерларини барпо этди.
Лагерларда қийноқлар ва бошқа ёмон муомалалар мунтазам равишда олиб борилмоқда ва дунёвий, бир ҳил хитой миллати ва Коммунистик партия идеалларини мажбуран сингдириш мақсадида кундалик ҳаётнинг барча жабҳалари тартибга солинади.
«Хитой ҳукумати Шинжон-Уйғур автоном вилоятида ҳайратланарли даражада дистопия жаҳаннамини яратди», деди Амнести Интернешинал Бош котиби Агнес Калламард.
«Уйғурлар, қозоқлар ва бошқа оз сонли мусулмонлар инсониятга қарши жиноятлар ва бошқа жиддий инсон ҳуқуқлари бузилишларига дуч келмоқдалар, бу уларнинг диний ва маданий хусусиятларини йўқ қилиш билан таҳдид қилмоқда.»
«Инсоният виждонини ларзага келтириши керакки, кўп сонли одамлар ички лагерларда мияни ювиш, қийноққа солиш ва бошқа қадр-қимматни камситадиган муомалага дучор бўлганлар, миллионлаб одамлар эса катта кузатув аппарати остида қўрқувда яшайдилар».
Инсоният виждонини ларзага келтириши керакки, кўп сонли одамлар ички лагерларда мияни ювиш, қийноққа солиш ва бошқа қадр-қимматни камситадиган муомалага дучор бўлганлар, миллионлаб одамлар эса катта кузатув аппарати остида қўрқувда яшайдилар
Агнес Калламард, Амнести Интернешинал Бош котиби
Оммавий қамоқ
Ҳисобот ҳужжатларида 2017 йил бошидан буён Шинжонда асосан мусулмон этник озчиликлардан бўлган жуда кўп эркаклар ва аёллар ўзбошимчалик билан ҳибсга олинганлиги кўрсатилган. Улар орасида қамоқхоналарга юборилган юз минглаб одамлар, шунингдек, минглаб одамлар, эҳтимол, ҳатто миллион ёки ундан кўпроқ — интернат лагерларига юборилганлар ҳам бор.
Амнести Интернешинал ташкилоти билан суҳбатда бўлган 50 дан ортиқ собиқ маҳбусларнинг барчаси диний мавзудаги расмга эга бўлиш ёки чет элда кимдир билан мулоқот қилиш каби қонуний хатти-ҳаракатлар учун ҳибсга олинган. 2017 йил охирида оммавий ҳибсга олишларда иштирок этган ҳукумат ходими ташкилотга политсия одамларни огоҳлантирмасдан уйларидан қандай қилиб олиб кетгани ва уларни ҳеч қандай тартибсиз ушлаб турилиши ҳақида айтиб берди.
Амнести Интернешинал билан суҳбатлашган тирик қолганларнинг аксарияти аввал политсия бўлимларида сўроқ қилинган, у эрда лагерга ўтказилишидан олдин уларнинг биометрик ва тиббий маълумотлари ёзиб олинган. Улар одатда «йўлбарс стуллари» да сўроқ қилинган — оёқлари темир пўлат стуллар ва танани оғриқли ҳолатларда ушлаб турадиган кишан. Политсия бўлимларида калтакланишлар, уйқусизлик ва одамларнинг ҳаддан ташқари кўплиги авж олган ва ҳибсга олинганларни сўроқ қилиш ва бир жойдан бошқа жойга кўчириш пайтида бошларига қоп кийидириб, кишан билан боғлашган деб, ҳибсга олинганлар хабар беришди.
Улар қамоқхонага ўхшаш ички лагерларга кирган пайтдан бошлаб, ҳибсга олинганларнинг ҳаёти ғайриоддий тартибда эди. Улар шахсий ҳаёти ва автономияларига эга эмас эдилар ва улар аҳамиятсиз итоатсизликлари учун қаттиқ жазоларга дучор бўлдилар — баъзан ўзларининг камерадошлари билан биргаликда. Маҳбусларга бир-бирлари билан эркин гаплашиш тақиқланган ва улар қамоқхона қўриқчилари ёки бошқа мансабдорларга мандарин ҳитой тили ўрнига ўз она тилларида жавоб берганларида қаттиқ жазоланган. Ҳибсга олинганларнинг кундалик ҳаётидаги ҳар қандай фаолият олдиндан белгилаб қўйилган ва уларнинг хатти-ҳаракатлари доимий равишда кузатилиб, баҳоланиб борилган.
Телефонида WhatsApp бўлганлиги учун ҳибсга олинган бир аёл шундай деди: “[Ҳар куни] сиз эрталаб соат 5 да турасиз ва тўшагингизни ётқизишингиз керак, ва у мукаммал бўлиши керак эди. Кейин байроқ кўтариш ва «қасамёд» маросими бўларди. Кейин нонушта қилиш учун ошхонага борардингиз. Кейин тушлик. Кейин синфга. Кейин кечки овқат. Кейин бошқа синф. Кейин ётоқ. Ҳар куни кечқурун икки киши «навбатчи» бўлиши керак эди [бошқа камерадагиларни кузатиб бориш учун] икки соат давомида… Ўзингизга бир дақиқа ҳам қолмас эди. Сиз холдан толиб бўлар эдингиз”.
Дастлабки ҳафталарда ёки ойларда ҳибсга олинганлар одатда уйғотиш соатлари давомида тўлиқ сукутда ўз жойларида ўтиришга ёки тиз чўкишга мажбур бўладилар. Бунинг ортидан улар, одатда, мажбуран «таълим» олишади, у ерда улар Исломни рад этиш, ўзларининг тили ва бошқа маданий амалиётларидан воз кечиш, мандарин Ҳитой тили ва Ҳитой коммунистик партиясининг тарғиботини ўрганишга киришадилар.
Қуролланган қўриқчилар остида ошхоналарга, синфларга ёки сўроқларга олиб борилгандан ташқари, ҳибсга олинганлар деярли ўз камераларини тарк этишмайди ва камдан-кам қуёш нурларини кўришади ёки очиқ ҳавода ёки жисмоний машқлар билан шуғулланишади.
Дастлабки ҳафталарда ёки ойларда ҳибсга олинганлар одатда уйғотиш соатлари давомида тўлиқ сукутда ўз жойларида ўтиришга ёки тиз чўкишга мажбур бўладилар
Тизимли қийноқлар
Амнести Интернешинал билан сухбатта бўлган ҳар бир собиқ ҳибсга олинган шахс қийноққа солинган ёки бошқа шафқатсиз муносабатда бўлган. Бунга уларнинг кундалик инсонпарварликдан чиқарилишининг психологик таъсири, шунингдек калтаклаш, электр тўки уриши, якка тартибда қамоққа солиши, озиқ-овқат, сув ва уйқудан маҳрум қилиш, қаттиқ совуққа дучор бўлиш ва чекловларни суиистеъмол қилиш, шу жумладан қийноқларни қийноққа солиш ва ёълбарс стуллари каби жисмоний қийноқлар воситалари киради. Баъзилар 24 соат ёки ундан кўпроқ вақт давомида ёълбарс стулида ушлаб турилганлигини хабар қилишди.
Камерадошини ҳимоя қилгани учун жазоланган кекса аёл, уни қўллари ва оёқлари қисилган, қоронғи, совуқ ва деразасиз хонага олиб боришганини ва темир креслога уч кун бир текис ўтиришга мажбур қилишганини айтди.
Икки собиқ ҳибсга олинганларнинг айтишича, улар оғир кишанларни кийишга мажбур бўлганлар — битта ҳолатда бутун йил давомида. Бошқалар электр таёқчалар билан зарбалар олишган ёки қалампир пуркагич билан сепилган деб таърифладилар.
Баъзи маҳбуслар бир неча бор қийноққа солингани ҳақида хабар беришган, бошқалари эса қийноққа солинаётган камерадошларини кузатишга мажбур бўлганлар. Амнести Интернешинал маҳбусни йўлбарс стулида, 72 соат давомида камерадошлари олдида ушлаб турилган ва натижада вафот этган бир воқеадан хабар топди. Шу вақт ичида у ўзига сийиб ва ўзига дефекатсия қилган.
Икки собиқ ҳибсга олинганларнинг айтишича, улар оғир кишанларни кийишга мажбур бўлганлар — битта ҳолатда бутун йил давомида
Кузатув ҳолати
Лагерларнинг ичида ҳам, ташқарисида ҳам Шинжон мусулмонлари дунёдаги энг кўп кузатилган аҳоли орасида.
Лагердан бўшатилгандан кейин камида бир неча ой давомида барча собиқ интернатлар доимий равишда электрон ва шахсий кузатув остида, шу жумладан уларни кузатиб борувчи ва «шубҳали» хатти-ҳаракатлар тўғрисида ҳисобот берган ҳукумат ходимларининг инвазив «уй-жойлари» остида қолмоқдалар. Бу тинч диний урф-одатлар, рухсатсиз алоқа дастурларидан фойдаланиш (VPN ёки WhatsApp каби) ёки «ғайриоддий» миқдорда ёқилғи ёки электр энергиясини сотиб олиш бўлиши мумкин.
Озодликка чиқарилган собиқ маҳбуслар учун ҳаракат эркинлиги ҳам қаттиқ чекланган, хавфсизлик кучларининг катта қисми кўчаларда патруллик қилади ва эвфемик жиҳатдан «қулай политсия участкалари» деб номланган минглаб назорат пунктларини бошқаради.
Хавфсизлик кучларининг катта қисми кўчаларда патруллик қилади ва эвфемик жиҳатдан «қулай политсия участкалари» деб номланган минглаб назорат пунктларини бошқаради
Диний таъқиблар
Шинжонда мусулмонлар ўз динларига амал қилишда эркин эмаслар. Ўнлаб мусулмон эркаклар ва аёллар Амнести Интернешинал га хитойлик минтақавий ҳокимият уларнинг исломий эътиқодларига нисбатан ғоят адоват кўрсатганлигини айтишди. Асосий диний ва маданий амалиётлар «экстремистлик» деб топилган ва ҳибсга олиш учун асос сифатида ишлатилган.
Натижада, аксарият одамлар ибодат қилишни ёки Исломга риоя қилишнинг ташқи аломатларини кўрсатишни тўхтатдилар. Бу кийиниш, парвариш қилиш ва ҳатто нутққа тегишли. «Биз энди» ас-саламу-алайкум «деб айта олмадик [кўплаб ислом маданиятларида одатий саломлашиш» сизга тинчлик бўлсин «деган маънони англатади] …», деди бир киши Амнести Интернешинал-га. Қуръон, жой намоз ва бошқа диний асарлар амалда тақиқланган.
Хитой ҳукуматининг собиқ ходимлари Амнести Интернешинал ташкилотига диний буюмларни мусодара қилиш учун қандай қилиб одамларнинг уйларига кириб кетишганини айтиб беришди. «Биз уларга [масжидларнинг] фотосуратларини олиб ташлашни ва [Хитой] байроқларини қўйишларини айтдик», — дейди улардан бири.
Амнести Интернешинал билан суҳбатда бўлганлар, Шинжон бўйлаб қандай қилиб масжидлар, зиёратгоҳлар, қабрлар ва бошқа диний ва маданий жойлар мунтазам равишда бузиб ташлангани ёки бошқа жойларга айланганлигини тасвирлаб беришди.
Оммавий яшириш
Хитой ҳукумати Шинжонда инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро қонунларни бузганликларини яшириш учун фавқулодда чораларни кўрди. Ҳокимият очиқ гапирган кишини таҳдид қилади, ҳибсга олади ва ёмон муносабатда бўлади.
Хитой ҳукумати Шинжонда инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро қонунларни бузганликларини яшириш учун фавқулодда чораларни кўрди
Юз минглаб ҳибсга олинганларнинг тақдири номаълум. Кўпчилик лагерларда ҳибсда қолиши мумкин. Бошқаларига узоқ муддатли қамоқ жазолари берилди — Хитой давлати маълумотлари қамоқ жазосининг сезиларли даражада ошганлигини ва сунъий йўлдош орқали олинган суратлар Шинжонда 2017 йилдан буён янги қамоқхоналар қурилишини кўрсатмоқда. Бошқалари мажбурий меҳнат ҳолатларига ўтказилди.
«Хитой зудлик билан интернат лагерларини тарқатиб юбориши, уларда ва қамоқхоналарда ўзбошимчалик билан ҳибсга олинган одамларни озод қилиши ва Шинжонда мусулмонларга қарши мунтазам ҳужумларни тўхтатиши керак», — дейди Агнес Калламард.
“Халқаро ҳамжамият бу жирканчликни барҳам бериш учун бир овоздан гапириши ва ҳамжиҳатликда ҳаракат қилиши керак. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти халқаро ҳуқуқ бўйича жиноятлар учун жавобгарликда гумон қилинаётганларни жавобгарликка тортиш учун мустақил тергов механизмини яратиши ва зудлик билан жўнатиши керак.»
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти халқаро ҳуқуқ бўйича жиноятлар учун жавобгарликда гумон қилинаётганларни жавобгарликка тортиш учун мустақил тергов механизмини яратиши ва зудлик билан жўнатиши керак
Агнес Калламард, Амнести Интернешинал Бош котиби
ЭСЛАТМАЛАР
1. Ҳисоботнинг хулосалари асосан 2019 йил октябрдан 2021 йил апрелгача тўпланган биринчи гувоҳликларга, шунингдек сунъий ёълдош тасвирлари ва маълумотлар ва ошкор қилинган ҳукумат ҳужжатларининг таҳлилига асосланган. Амнести Интернешинал 50 дан ошиқ маҳбуслар, уларнинг аксарияти илгари ҳеч қачон гапирмаган, шунингдек 2017 йилдан бери Шинжонда бўлган кўплаб бошқа одамлар, бедарак ёъқолган ёки ҳибсга олинган одамларнинг 70 дан ортиқ оила аъзолари, ҳукумат маълумотчилари, журналистлар ва бошқалар билан суҳбатлашди.
2. Хавфсизлик сабабли, ушбу интервюлар деярли барчаси Амнести Интернешинал суҳбатдошининг исмини ва / ёки суҳбатдошни, суҳбатдошнинг оиласини ёки бошқа шахсларни аниқлаш учун ишлатилиши мумкин бўлган маълумотларни нашр этишдан сақланиш шарти билан ўтказилди. Агар улар аниқланса, хавф остида бўлиши мумкин. Ҳисоботда барча ҳолларда тахаллуслар ишлатилган.
3. Ҳисобот билан бир қаторда Амнести Интернешинал Шинжоннинг интернат лагерларида ёки қамоқхоналарида бедарак ёъқолган ва ҳибсга олинган деб ҳисобланган мусулмон озчиликлардан бўлган 60 дан ортиқ одамларнинг иш материаллари билан янги кампанияни бошлайди. Ташкилот улар учун ва лагерларда ёки қамоқхоналарда ўзбошимчалик билан ҳибсга олинганларнинг ҳаммаси озод қилиниши учун фаол равишда кампания олиб боради.
Амнести Интернешинал таниқли рассом Молли Крабаппле билан ҳамкорликда собиқ ҳибсга олинганларнинг кўрсатмаларида тасвирланган даҳшатли манзараларни акс эттирувчи 30 та ажойиб оригинал иллюстрацияни яратди. Буларни ҳисобот давомида ва мултимедиа сайтида кўриш мумкин: https://xinjiang.amnesty.org.